બેન્કોને આરબીઆઇનું નાક દબાવવાનું ફાવી ગયું છે

મધ્યસ્થ બેન્કે બજાર પરિબળોને વશ થવું પડશે  

બજારમાં વ્યાજદર વધે  તેમાં રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (આરબીઆઇ) નિમિત્ત બનવા માંગતી નથી એટલે તેણે ગયા સપ્તાહે ફરીથી લીલામમાં દસ વર્ષના 5.77 ટકા  વળતરવાળા બોન્ડના વેચાણ માટે ઊંચા વળતર માંગતી ઓફર સ્વીકારવાનો ઇન્કાર કર્યો. મધ્યસ્થ બેન્કે સતત ચોથી વાર આ રીતે બોન્ડના લીલામમાં  મળેલી ઓફરનો અસ્વિકાર કર્યો છે. આરબીઆઇએ આ બોન્ડના જે દર નક્કી કર્યા તે બજારમાં પ્રવર્તમાન વળતરથી પણ નીચા હતા. આરબીઆઇ વળતર ઉપર દબાણ લાવવા માંગે છે જયારે  બજારની અપેક્ષા વિપરીત છે. આવું લાંબુ ચાલે નહીં. વહેલામોડું તો આરબીઆઇએ બજારના પરિબળોને વશ થવું પડશે, સિવાય કે તે આગલા વ્યાજદર ઘટાડાની અસર બેન્કો દ્વારા અર્થતંત્ર ઉપર ઉતારવાના પ્રયાસોમાં સફળ રહે.  

આરબીઆઇએ ફેબ્રુઆરી 2019થી ઓગસ્ટ 2020 દરમ્યાન વ્યાજદરમાં 250 બેસીસ પોઈન્ટનો ઘટાડો કર્યો પણ  તેમાંથી આ વર્ષે બેન્કોના સરેરાશ ધિરાણ દરમાં 162 બેસીસ પોઈન્ટનો ઘટાડો થયો છે. બેન્કોની નૈતિક ફરજ છે કે તે વ્યાજદરમાં ઘટાડાનો લાભ પુરેપુરો લોન ગ્રાહકો સુધી પહોંચાડે. પણ બેન્કો તેમની ફરજ નહીં નિભાવે અને આરબીઆઇ બેન્કોને આમ કરવામાં સમજાવી નહીં શકે તો ડીપોઝીટર્સને, લોનના ગ્રાહકોને અને સરવાળે અર્થતંત્રને આ સમયમાં સહન કરવું પડશે. અત્યારે આવું જ બની રહ્યું છે. બેન્કો પાસે ડીપોઝીટર્સના નાણાંનો પુષ્ક્ળ ભરાવો થયો છે. બેન્ક ડિપોઝીટમાં વૃદ્ધિ આ વર્ષે બાર  ટકાના દરની છે જયારે ધિરાણનો વૃદ્ધિ દર આગલા વર્ષના સમાન ગાળાના 10.4 ટકાની સરખામણીએ ઘટીને 5.3 ટકાનો થયો છે. નાણાં પ્રધાન બેન્કોને ધિરાણ વધુ આપવા માટે મહેનત કરવા કહે છે પણ પથ્થર ઉપર પાણી! તેમને તો સરકારી બોન્ડમાં રોકાણ દ્વારા મળતા વ્યાજની અને ભાવફરકની ઓછી મહેનતની કમાણી ફાવી ગઈ છે. તેમને હમણાં ડીપોઝીટર્સની કે તેના લોન લેનારા ગ્રાહકોની બહુ ગરજ નથી. આ એક તંદુરસ્ત બેન્કિગ પ્રણાલી નથી. અત્યારના કપરા સંયોગોમાં બેન્કોને ધિરાણનું જોખમ લેવું નથી. તેની અસર ડીપોઝીટર્સ અને લોનની જરૂરિયાતવાળા ઉપર પડી રહી છે પણ તેને પરવા નથી. ડિપોઝીટના ઢગલા થતા વ્યાજ દર દબાણ હેઠળ છે અને જેને લોનની જરૂર છે તેવા સૂક્ષ્મ, લઘુ અને મધ્યમ ઉદ્યોગોને ધિરાણ સહેલાઈથી મળતું નથી. સરકારે પણ ધિરાણ વધુ લીધું હોવાથી  બજારમાં બોન્ડનો અને નાણાંનો પુષ્કળ પુરવઠો છે. બજારને બોન્ડની ભૂખ નથી તેથી તેને એવા બોન્ડ જ જોઈએ જે વધુ વળતર આપે. પણ આરબીઆઇ વધુ વળતર ચૂકવવા માંગતી નથી. 

આરબીઆઇ બેન્કો ઉપર  અસરકારક અંકુશ નહીં મેળવી શકે તો વાસ્તવિકતાના આધારે તેણે વધુ વ્યાજદર ચૂકવવા તૈયાર રહેવું પડશે. આ વર્ષના અસાધારણ સંજોગોમાં રાજકોષીય ખાધ પ્રથમ ચાર માસ (એપ્રિલ-જુલાઈ)માં જ રૂ. 7.96 કરોડના (જીડીપીના 3.5 ટકાના) આખા વર્ષના લક્ષ્યાંકને વટાવી ગઈ છે અને માર્ચ 2021ના અંત સુધીમાં તે બમણી તે તેથીય વધુ થવાની શક્યતા છે ત્યારે વ્યાજ દરને કૃત્રિમ રીતે દબાવી રાખવાનું શક્ય નથી. ફુગાવાના દરવૃદ્ધિ ઉપર આરબીઆઇનો કાબુ નથી તેમ બજારના વ્યાજ દર ઉપર પણ પોતાના અંકુશની મર્યાદા તેણે સ્વિકારવી પડશે.  

આ વેળા પણ બોન્ડના લીલામનો ફિયાસ્કો થયો તે પછી બજારમાં દસ વર્ષના બોન્ડના વળતર વધીને 6.04 ટકા થયા  ત્યારે જ બજારે સંકેત આપી દીધો હતો કે તેને  નીચા વળતરમાં રસ નથી. જે બેન્કોએ લીલામમાં મુકાયેલા બોન્ડના અન્ડરરાઇટિંગની  જવાબદારી નિભાવી તેમને પણ ચિંતા નથી કારણ કે  ગળામાં આવી ગયેલા આ બોન્ડ ઉપર આ વર્ષના ઉત્તરાર્ધ (ઓક્ટોબર 2020થી માર્ચ 2021)માં તેમને બજાર વધુ વળતર આપશે તેવો વિશ્વાસ છે.  

રસાકસીવાળી આ રમતમાં આરબીઆઇએ દસ વર્ષના બોન્ડના લીલામમાં જેમ ઓફર નહીં સ્વિકારીને વ્યાજ દર નહીં વધવા દેવાનો સિગ્નલ આપ્યો તેમ બેન્કોએ પણ બાકીની મુદતના બોન્ડ માટે સાનુકૂળ વળતર ઓફર કરી આ બેન્ચમાર્ક બોન્ડ  પ્રતિ તેનું તેનું મક્કમ વલણ બતાવ્યું છે.  

આ સંજોગોમાં,  આરબીઆઇએ વ્યાજદરમાં અત્યાર સુધી કરેલા ઘટાડાની અસર દસ વર્ષના બોન્ડ સુધી પહોંચે તે એક વિકલ્પ તેને રહ્યો છે.  

પ્રથમ છ માસમાં જે બોન્ડ બજારમાં વેચાયા નથી તેની રકમનો આ સપ્તાહે જાહેર થનારા ઉતરાર્ધ માટેના બોરોઇંગ કાર્યક્રમમાં સમાવેશ કરવામાં આવશે કે નહીં તેનો બજારને ઇંતેજાર છે પણ આરબીઆઇ અત્યાર સુધીના નિષ્ફ્ળ ગયેલા ચાર લીલામને ભૂલી જવાનું વધુ પસંદ કરે તે શક્યતા વધુ છે. તેને પોતાનું નાક સાચવવાની કાળજી છે પણ બેન્કોને મધ્યસ્થ બેન્કનું નાક દબાવીને વધુ વળતર માંગવાનું ફાવી ગયું છે.   

ધિરાણની માંગ નબળી છે સરકારે અને આરબીઆઇએ પણ સમજવું જોઈએ કે ઉદ્યોગોને સસ્તા ધિરાણને બદલે અર્થતંત્રમાં માંગ વધે તેવી નીતિની વધુ આવશ્યકતા છે.  

તહેવારોની આ સીઝનમાં માંગ વધારવા માટે વિશેષ પ્રયાસો કરવાની જરૂર નથી. વ્યાપાર-ઉદ્યોગો આ દિવાળીએ કર્મચારીઓને બોનસ આપી શકવાની સ્થિતિમાં નથી ત્યારે વપરાશકારોને હાથમાં રાહત પ્રોત્સાહન તરીકે વધારાના નાણાં મુકવાની જરૂર છે. સરકાર તરફથી પ્રોત્સાહન પેકેજની રાહ જોવાઈ રહી છે. સરકાર માંગ વધારવા માટે નાણાકીય પેકેજ આપે પણ બેન્કો ઉત્પાદન અને સેવા માટે વધનારી ધિરાણની માંગને સંતોષવા માટે સક્રિય નહીં બને તો કર્યું કારવ્યું બધું  નિષ્ફ્ળ જશે.